Kto płaci za emisje z diesli? Koszty zanieczyszczeń z transportu drogowego w Polsce.

Według danych GUS, w 2019 roku budżet na ochronę środowiska w Polsce wyniósł 12 421 mln PLN, z czego 32,9 % (4086 mln PLN) zostało wydanych na działania związane z czystością powietrza^[1]. Tego rodzaju koszty to jedynie część znacznie większej sumy, która co roku wydawana jest przez Polskę na pokrycie wydatków związanych ze zdrowiem publicznym, bezpośrednio lub pośrednio wynikających z zanieczyszczenia powietrza.

Koszt zanieczyszczeń powietrza dla społeczeństwa

Koszt dla społeczeństwa definiowany jest zarówno jako koszt dla jednostki związany z jej bezpośrednim udziałem w transakcji, jak i koszt dla osób, które nie są bezpośrednio związane z daną sytuacją^[2]. Koszt społeczny zakłada, że poziom ogólnego dobrostanu w społeczeństwie spada, kiedy niedomagają pewne elementy systemu.

Zanieczyszczanie powietrza jest przykładem takiego błędu systemowego, w którym osoby czyniące szkody nie biorą odpowiedzialności za wpływ swoich działań na ogół społeczeństwa i nie ponoszą ich kosztów.

Wynika to z braku systemowych rozwiązań zniechęcających do korzystania z pojazdów o wysokiej emisji zanieczyszczeń, np. tych z silnikami wysokoprężnymi. Taka sytuacja ma miejsce min. w Polsce.

Przez brak odpowiedniego opodatkowania, które odzwierciedlałoby koszty, jakie ponosi społeczeństwo i gospodarka, cena starych diesli jest sztucznie niska. Opłaty za zanieczyszczenia, nadmierne emisje, hałas etc. ponoszą wszyscy, poza właścicielkami i właścicielami tych samochodów.

Jak oblicza się koszty społeczne zanieczyszczeń powietrza?

Niektóre konsekwencje ekspozycji na zanieczyszczenia można wycenić w kontekście wartości rynkowej świadczeń medycznych, inne nie podlegają łatwej monetyzacji, mimo że znacznie wpływają na dobrostan jednostek. Są to np. strach o zdrowie swoje i najbliższych, ograniczona z powodu zanieczyszczeń możliwość spędzania czasu na świeżym powietrzu, która, pośrednio, źle wpływa na zdrowie psychiczne i fizyczne^[3].

Straty związane z dobrostanem, np. zdrowiem, wolnością, nie podlegają w jasny sposób prawnym definicjom własności i nie mają jasno określonej wartości rynkowej^[4]. WHO i UE posługują się określeniem “prawo do oddychania świeżym powietrzem” i uważa je za wynikające z prawa do ochrony zdrowia zawartego w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.

Polecamy animację stworzoną w ramach edukacji obywatelskiej ONZ na temat zmian klimatu, zanieczyszczeń i ekologii. Opiera się ona na pojęciu prawa do czystego środowiska (w tym czystego powietrza).

Przedstawiciele i przedstawicielki nauk ekonomicznych starają się sprostać zadaniu monetyzacji uszczerbku na zdrowiu i dobrostanie, powstałego wskutek zanieczyszczeń powietrza. Na przestrzeni ostatnich 20 lat skonstruowali modele obliczeniowe oparte na wskaźnikach odnoszących się do korzyści i strat dla jednostek i gospodarki w związku z min. czystością powietrza.

Jest to niezbędne, ponieważ oszacowanie kosztów gospodarczych skutków określonych zjawisk pozwala państwom (przynajmniej w teorii) na przygotowanie się do konkretnych wydatków i zabezpieczenie odpowiedniej kwoty w budżecie państwa na ochronę zdrowia. Jest to istotne również w kontekście prognoz demograficznych czy przewidywanych rocznych kosztów świadczeń społecznych (np. zasiłki chorobowe).

Koszty zanieczyszczeń z transportu w Europejskich miastach – raport

Autorzy i autorki raportu Health costs of air pollution in European cities and the linkage with transport szacują całościowy koszt szkód społecznych związanych z zanieczyszczeniami powietrza na podstawie koncentracji zanieczyszczeń, poziomu określonych zanieczyszczeń na danym terenie i ich spodziewanego wpływu na lokalnych mieszkańców. Polskie miasta zajmują najwyższe pozycje w wyliczeniach dla Europy.

Obliczane są koszty takich skutków zanieczyszczeń powietrza, jak*:

• zwiększone ryzyko śmierci,
• dni o mniej lub bardziej ograniczonej aktywności netto,
• dni nieobecności w pracy,
• zwiększone ryzyko śmierci noworodków,
• nowe przypadki chorób, np. nowotworów płuc lub przewlekłego zapalenia oskrzeli,
• pobyt w szpitalu w związku z objawami chorób układów oddechowego i sercowo-naczyniowego.

*

Przedwczesna śmierć ludzi w wieku produkcyjnym ma wpływ na PKB – wiąże się ze stratą obywateli i obywatelek, którzy wykonują pracę, płacą podatki i konsumują dobra. Przewlekła choroba osób pracujących wiąże się z nieobecnością w pracy lub niezdolnością do pracy –wypłacaniem zasiłku oraz kosztami leczenia, bez własnego wkładu danej osoby do budżetu  państwa^[5].

Wybrane wskaźniki ekonomiczne używane do obliczania kosztów emisji zanieczyszczeń powietrza (analiza kosztów w odniesieniu do spodziewanych efektów działania):

• VSL (value of statistical life, statystyczna wartość życia)^[6]:

W kontekście zanieczyszczeń można nazwać poszukiwaniem balansu między ryzykiem przedwczesnej śmierci, a pieniędzmi, które dana osoba byłaby skłonna wydać (WTP, willingness to pay) na ochronę zdrowia lub, biorąc pod uwagę źródło problemu, czyste powietrze.

To podejście jest użyteczne na badaczy i decydentów, którzy używając wspomnianych wskaźników, są w stanie oszacować skalę problemu i wycenić jego rozwiązanie w oparciu o miarę ekonomicznego kosztu dla społeczeństwa.

Wartość VSL dla Polski w 2010 roku wyniosła 2,10 mln USD, natomiast koszt przedwczesnej śmierci z powodu zanieczyszczenia powietrza 51,870 mln USD (od 2005 do 2010 roku wzrósł o 4749 mln USD)^[7].

• VOLY (value of life-year)^[8]:

Alternatywa dla VSL. Wyliczany jest, podobnie jak VSL, na podstawie WTP, jednak odnosi się do korzyści w postaci większej liczby przewidywanych lat życia. Składa się ze wskaźnika YOLL (years of life lost), który opisuje korzyść dla społeczeństwa w postaci określonej liczby lat życia, którą można uzyskać poprzez poniesienie określonych wydatków.

• COI (cost of illness)^[9]:

Wskaźnik określający koszt leczenia danej choroby dla społeczeństwa. Używany jest np. do szacowania kosztów życia z daną chorobą, bierze pod uwagę np. koszty leczenia i utrzymania pacjenta lub pacjentki, koszt pobytów szpitalnych, opieki domowej. Włącza do kalkulacji również koszty niebezpośrednie, takie jak brak wpływu do budżetu państwa ze strony chorujących osób.

• WLD (work day loss):

Liczba dni, kiedy z powodu zanieczyszczeń dana grupa osób była niezdolna do pracy. Liczona jest kwota, która nie została wypracowana w tym czasie.

Przeczytaj cały raport Polski Diesel − analiza emisji zanieczyszczeń z transportu drogowego w kontekście zdrowia publicznego i ochrony środowiska w Polsce.